Evropska unija se temelji na četiri osnivačka ugovora:

• Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za uljen i čelik (ECSC), koji je potpisan 18. aprila 1951.godine u Parizu, stupio je na snagu 23. jula 1952.godine, a istekao 23. jula 2002.godine;
  
  
• Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ), koji je potpisan 25. marta 1957.godine u Rimu, stupio je na snagu 1. januara 1958.godine;
  
  
• Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju (EURATOM), potpisan je u Rimu, zajedno sa Ugovorom o osnivanju Evropske ekonomske zajednice;
  
  Ovi ugovori se često nazivaju “Rimski ugovori”.
  
  
• Ugovor o Evropskoj uniji (EU) potpisan je u Maastrichtu 7. februara 1992. godine, a stupio na snagu 1. novembra 1993. godine. Ovim ugovorom države članice uspostavile su Evropsku uniju i time ujedno označile novu etapu u procesu integriranja, uspostavljajući sve čvršću uniju naroda Evrope, sa sve izraženijom ulogom građanina. Ovim ugovorom su postavljeni ciljevi ekonomske i monetarne unije, jedinstvene valute, zajedničke vanjske i sigurnosne politike, zajedničke odbrambene politike, odbrane, uvođenje državljanstva Unije, uske saradnje u pravosuđu i unutrašnjim poslovima.

Osnivački ugovori su izgradili veoma snažne zakonske veze između zemalja članica i temelj su za sve što Evropska unija radi. Oni su izmijenjeni i dopunjeni svaki put kada je Uniji pristupila nova država članica. Kada je to bilo potrebno, korekcije osnivačkih ugovora su vršene kako bi se omogućila reforma institucija Evropske unije i kako bi se Uniji dale nadležnosti u novim područjima. Takve su promjene uvijek rezultat rada posebne konferencije nacionalnih vlada EU-a (“međuvladina konferencija” ili IGC), koje su u posljednjih 20 godina održane tri puta:

• Jedinstveni evropski akt (SEA) potpisan je u februaru 1986. godine i stupio je na snagu 1. jula 1987. godine. Njime je izmijenjen Ugovor o Evropskoj ekonomskoj zajednici i otvoren put za dovršetak jedinstvenog  tržišta;
  
  
• Ugovor iz Amsterdama potpisan je 2. oktobra 1997. godine, a stupio na snagu 1. maja 1999. godine. Njime su načinjene korekcije kod osnivačkih ugovora o EU i EZ-u, pri čemu su članovi ugovora označeni brojevima umjesto slova, kako je do tada bilo;
  
  
• Ugovor iz Nice, potpisan 26. februara 2001. godine, stupio je na snagu 1. februara 2003. godine. Njime se otišlo još dalje u izmjenama drugih ugovora, čime je unaprijeđen način donošenja odluka u EU, kako bi mogla nastaviti efikasno funkcionirati nakon priključenja novih država članica 2004. i 2007. godine. Sadrži izmjene Ugovora o EU i Ugovora o EZ, uz sedam aneksa koji se odnose na: Protokol o proširenju EU, Deklaraciju o proširenju EU, Deklaraciju o kvalificiranoj većini i blokirajućoj manjini u kontekstu proširenja, te Deklaraciju o mjestu održavanja EV, Deklaraciju o budućnosti Unije, Protokol o statutu Evropskog suda, izmjene Protokola o privilegijima i imunitetima, te Nacrt Protokola o finansijskim posljedicama isteka Ugovora o osnivanju Evropske zajednice za ugljen i čelik, te uspostavi i vođenju istraživačkog fonda za ugljen i čelik.

Prva tri osnivačka ugovora stvorila su tri “Evropske zajednice”, tačnije, sistem zajedničkog donošenja odluka o ugljenu, čeliku, atomskoj energiji i drugim važnim sektorima ekonomije država članica. Institucije Zajednice koje su osnovane kako bi upravljale ovim sistemom - spojene su 1967. godine, te je tako nastala zajednička Komisija i zajedničko Vijeće.

EZ je osim svoje ekonomske uloge, postepeno preuzela široki raspon odgovornosti koje uključuju socijalnu, ekološku i regionalnu politiku. S obzirom na to da to više nije bila isključivo ekonomska zajednica, četvrtim ugovorom, potpisanim u Maastrichtu, jednostavno je preimenovana u “Evropsku zajednicu” (EZ).

Tada su se vlade država članica složile da zajednički rade na vanjskoj i sigurnosnoj politici, te u području “pravosuđa i unutrašnjih poslova”.

Dodajući ovu međuvladinu saradnju postojećem sistemu Zajednice, Ugovor iz Maastrichta stvorio je novu strukturu s tri “stupa” koja kako političke, tako i ekonomske prirode

• Prvi stup čine dotadašnje Evropske zajednice, koje zadržavaju pravnu osobnost i koje imaju nadnacionalni karakter, kako u pitanjima odlučivanja o zajedničkim politikama, tako i u pitanjima odnosa prava nastalog na evropskom nivou s internim pravnim porecima članica.
  
  
• Drugi stup čini saradnja država u vanjskoj i sigurnosnoj politici.
  
  
• Treći stup podrazumjeva saradnju državne policije i pravosudnih organa.

Dva nova stupa nisu nadnacionalna, odnosno način saradnje među državama u novim nadležnostima Unije sličan je klasičnoj saradnji na nivou međunarodnih odnosa - odlučuje se jednoglasno, a provođenje usvojenih odluka ovisi o članicama. Stoga se Unija prikazuje ujedinjena pod jednim “krovom” s “tri stupa”.

Tri “stupa” EU-a predstavljaju različita područja politike s različitim sistemima donošenja odluka.

Evropska zajednica (EZ). Izraz Evropska zajednica koristio se za cijelu integraciju do stupanja na snagu Ugovora o Evropskoj uniji iz Maastrichta, 1993. godine. Pod tim terminom se podrazumijevaju tri Zajednice utemeljene ugovorima u Parizu i Rimu. Evropske zajednice je pravilno ime za Zajednicu, koja obuhvaća: Evropsku zajednicu za ugljen i čelik, Evropsku ekonomsku zajednicu i Evropsku zajednicu za atomsku energiju. U službenom govoru u ime Evropske unije nakon 1967. godine, spomenute tri zajednice skraćeno se nazivaju Zajednica.

Zajednička vanjska i sigurnosna politika (drugi stup EU) ustanovljena je Ugovorom o Evropskoj uniji, kao nastavak prijašnje Evropske političke saradnje. Ona pruža i okvir za zajedničku politiku u području odbrane koja bi u budućnosti mogla postati zajedničkom odbranom. Odluke iz oblasti zajedničke vanjske i sigurnosne politike (osim provedbenih), kojima se ciljevi Unije postižu putem specifičnih instrumenata (zajedničkih akcija, zajedničkih stajališta i zajedničkih strategija), donose se jednoglasno, bez glasa protiv u Vijeću Evropske unije odnosno Evropskom vijeću.

Saradnja u području pravosuđa i unutrašnjih poslova čini treći stup EU, čije se zajedničko djelovanje još uvijek temelji na međuvladinoj saradnji. Saradnja se ostvaruje kada su u pitanju problemi imigracije i azila, trgovine drogom, međunarodne pronevjere, saradnja sudova u građanskim sporovima, carinska saradnja i saradnja između policija zemalja članica, borba protiv ilegalnog useljavanja, kao i odnosi država članica s trećim zemljama.